Wielkopolska Wschodnia jest niekwestionowanym liderem sprawiedliwej transformacji w Polsce. Jako pierwszy z sześciu regionów węglowych w kraju, zaczął systemowo planować proces odchodzenia od węgla. A proces ten odbywa się we współpracy władz samorządowych, organizacji pozarządowych, ekspertów, naukowców, pracodawców oraz strony społecznej. Większość przemysłu w regionie od 80 lat opiera się na węglu brunatnym, jednak Wielkopolska Wschodnia ma ambicje żeby nie tylko zmienić węglowy status quo, ale również, aby tą zmianą stanowić przykład udanej sprawiedliwej transformacji na całą Polskę. Co może okazać się najważniejszym kluczem do sukcesu w tym procesie?
Restart Lab to pracownia społeczna powstała w budynku dawnej szkoły hutniczej w Koninie. Ma stanowić otwartą przestrzeń dla ludzi w wieku około 16 - 40 lat, umożliwiającą im pracę w grupie oraz naukę nowych umiejętności. “Naszym celem jest oferowanie mieszkańcom nabycia nowych kompetencji. Zarówno tych twardych, jak programowanie czy krawiectwo, ale również społecznych umiejętności pracy w zespole, planowania projektów, wprowadzania pomysłów w życie” mówi współtwórca pracowni Jarosław Koźlarek, Prezes Fundacji Instytut Zielonej Przyszłości i koordynator projektów dot. Sprawiedliwej Transformacji Wielkopolski Wschodniej.
“Chodzi nam o stworzenie przyjaznego, niesformalizowanego miejsca, otwartego dla każdego, kto ma chęć do działania.” - kontynuuje Jarek - "Chcemy zrobić tu tygiel, połączyć biznes, ze sztuką i kulturą. Dać początek synergii, która będzie działać dla dobra mieszkańców”. Lokal otrzymali za darmo od miasta. Początkowa inwestycja była poniesiona przez Fundację, jednak w tej chwili Restart Lab rozwija się siłą rozpędu. Mieszkańcy przynoszą sprzęty, karty podarunkowe do marketów budowlanych, materiały do pracy twórczej. Pracownia otworzyła zrzutkę społeczną, w ramach której zebrała środki na trzy drukarki 3D, na których następnie drukowali przyłbice dla medyków w czasie pandemii. Jest i mały warsztat do renowacji startych sprzętów i pojazdów. Drzwi obok znajduje się pracownia garncarstwa oraz powoli rozwijana pracownia renowacji mebli. W kolejnym pomieszczeniu - pracownia krawiecka. Maszyny do szycia pochodzą z prywatnej kolekcji Agaty Koźmińskiej, współtwórczyni Restart Lab oraz Fundacji Instytut Zielonej Przyszłości. Maszyny już się przydały. W czasie pożarów w Australii uczestnicy pracowni szyli torby dla małych osieroconych kangurów.“
Odejście od węgla i transformacja energetyczna Wielkopolski Wchodniej oznacza utratę pracy przez górników i osoby związane z przemysłem węglowym. Ten ogromny odsetek ludzi trzeba jakoś „zagospodarować”. Inicjatywy takie jak Restart Lab są działaniem wspierającym w procesie transformacji energetycznej. „Jeżeli węglowi mówimy stop, musimy stworzyć model społeczeństwa w naszym regionie od nowa. Nasze działania są ukierunkowane na rewitalizację społeczną. Chcemy dać innym przykład, pokazujący jak się robi sprawiedliwą transformację” - mówi Jarosław Koźlarek. “A jak się to robi?” - “Ano - ze społeczeństwem”.
Historia górnictwa w regionie Wielkopolski Wschodniej sięga okresu po drugiej wojnie światowej, kiedy to węgiel brunatny zaczęto wydobywać na przemysłową skalę. Rozwój górnictwa spowodował rozrost Konina oraz lokalnych gmin, przyciągając przemysł wydobywczy oraz tysiące pracowników. Konin z małego ośrodka stał się kilkudziesięciotysięcznym miastem, w dużej mierze podporządkowanym węglowi.
Historia regionu jest na stałe zapisana w jego krajobrazie. Jest tutaj Jezioro Turkusowe, swoją barwą przypominające Adriatyk. Kolor ten jednak zawdzięcza odpadom chemicznym trafiającym do zbiornika. Jezioro jest wyrobiskiem po odkrywce węgla brunatnego “Gosławice”, które następnie zostało zalane oraz wykorzystane do zrzucania odpadów z elektrowni węglowej. W wyniku tego, woda ma silnie zasadowy odczyn wody uniemożliwiający kąpiel oraz rozwój fauny i flory. Wzgórza rozciągające się wokół Konina stanowią co prawda piękny element krajobrazu, ostoję dzikich zwierząt i gęstych lasów, jednak powstały w wyniku kilku dziesięcioleci kopania ziemi w okolicy. Małe wioski oraz podmiejskie dzielnice Konina przypominają żywe, aczkolwiek trochę już zardzewiałe muzea. Stare budki przystankowe, spod których odjeżdżały zakładowe autobusy wiozące górników do miejsc pracy. Całe osiedla mieszkalne budowane dla górników, znaki i emblematy pokazujące dumę tradycji górniczej. Te eksponaty krajobrazu uświadamiają, że aby transformacja w regionie się udała, musi ona się odbyć z udziałem mieszkańców.
Nie tylko oddolne projekty społeczne, lecz również polityka na regionalnym poziomie ustanowiła ambitny zielony kurs. Koncepcja sprawiedliwej transformacji Wielkopolski Wschodniej została ogłoszona pod koniec 2020 roku. Idea transformacji regionu zakłada odejście od spalania węgla w energetyce do roku 2030. Dodatkowo, region jako pierwszy w Polsce zapowiedział datę osiągnięcia neutralności klimatycznej na rok 2040. Plan został stworzony przez Agencję Rozwoju Regionalnego w Koninie w oparciu o 20 spotkań w otwartej formule, na których przedstawiciele administracji rządowej i samorządowej, lokalni pracodawcy, eksperci oraz organizacje pozarządowe wspólnie wypracowywały rekomendacje do stworzenia terytorialnego planu sprawiedliwej transformacji.
Odejście od węgla oznacza również sporo działań po stronie największej spółki węglowej w regionie, ZE PAK. Władze spółki już jakiś czas temu zrezygnowały ze starań o nowe odkrywki oraz zdecydowały się na stopniowe wygaszanie tych istniejących. Dodatkowo, ZE PAK chce wykorzystać rozległe obszary po odkrywkowe na inwestycje w farmy wiatrowe oraz fotowoltaiczne, które mają odegrać ważną rolę w transformacji energetycznej regionu. Już w 2025 roku spółką chce wytwarzać 70% energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii, co ma się zwiększyć do 100% w 2030 roku . Dodatkowo, firma inwestuje w badania i rozwój nad zielonym wodorem, co ma skutkować w przyszłości produkcją między innymi miejskich autobusów wodorowych.
Wielkopolska Wschodnia potraktowała transformację energetyczną jako początek nowej opowieści regionu, a nie koniec możliwości jego rozwoju. Pewnym jest, że ten obszar węglowy musi zmienić swoją tożsamość i połączenie oddolnych projektów społecznych wraz z dynamicznym rozwojem zielonych źródeł energii, może zbudować nową wizytówkę Konina i okolic. Dużą pomocą może okazać się unijny Fundusz Sprawiedliwej Transformacji, z którego na dzień dzisiejszy około 3,5 mld euro ma przypaść na rzecz polskich rejonów węglowych. Należy pamiętać, że pieniądze te mają być przeznaczone nie na same działania transformacji energetycznej, ale na zmniejszenie negatywnych skutków społecznych transformacji regionu. Mowa między innymi o tworzeniu alternatywnych miejsc pracy oraz możliwości przekwalifikowania się górników. Wygląda na to, że lokalne władze oraz spółka ZE PAK, dodatkowo wspierane takimi projektami jak Restart Lab, mogą zagwarantować powodzenie tych działań.
Wielkopolska Wschodnia jest dobrym przykładem regionalnego planowania oraz determinacji w procesie transformacji energetycznej. Być może działania tego czy innych regionów węglowych będą stanowić studium przypadku na cały kraj lub nawet Unię Europejską i umożliwią wzajemną wymianę wiedzy i pomysłów. Pewnym jednak jest, że kluczowy w procesie sprawiedliwej transformacji jest plan odejścia od węgla na krajowym poziomie, który umożliwiłby spójne działania regionów oraz odpowiednią alokację dostępnych środków finansowych.